آیه ۱۷ - سوره اعراف

آیه ثُمَّ لَآتِيَنَّهُمْ مِنْ بَيْنِ أَيْديهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ عَنْ أَيْمانِهِمْ وَ عَنْ شَمائِلِهِمْ وَ لا تَجِدُ أَكْثَرَهُمْ شاكِرينَ [17]

سپس از پيش‌رو و از پشت‌سر، و از طرف راست و از طرف چپ آن‌ها، به سراغشان مى‌روم؛ و بيشتر آن‌ها را شكرگزار نخواهى يافت.

۱
(اعراف/ ۱۷)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- لَمَّا قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَاخْرُجْ مِنْها فَإِنَّکَ رَجِیمٌ وَ إِنَّ عَلَیْکَ لَعْنَتِی إِلی یَوْمِ الدِّینِ قَالَ إِبْلِیسُ یَا رَبِّ وَ کَیْفَ وَ أَنْتَ الْعَدْلُ الَّذِی لَا تَجُورُ وَ لَا تَظْلِمُ فَثَوَابُ عَمَلِی بَطَلَ قَالَ لَا وَ لَکِنْ سَلْنِی مِنْ أَمْرِ الدُّنْیَا مَا شِئْتَ ثَوَاباً لِعَمَلِکَ فَأُعْطِیَکَ فَأَوَّلُ مَا سَأَلَ الْبَقَاءُ إِلَی یَوْمِ الدِّینِ فَقَالَ اللَّهُ قَدْ أَعْطَیْتُکَ قَالَ سَلِّطْنِی عَلَی وُلْدِ آدَمَ (علیه السلام) قَالَ سَلَّطْتُکَ قَالَ أَجْرِنِی فِیهِمْ مَجْرَی الدَّمِ فِی الْعُرُوقِ قَالَ قَدْ أَجْرَیْتُکَ قَالَ لَا یُولَدُ لَهُمْ وَلَدٌ إِلَّا وُلِدَ لِیَ اثْنَانِ وَ أَرَاهُمْ وَ لَا یَرَوْنِی وَ أَتَصَوَّرُ لَهُمْ فِی کُلِّ صُورَهًٍْ شِئْتُ فَقَالَ قَدْ أَعْطَیْتُکَ قَالَ یَا رَبِّ زِدْنِی قَالَ قَدْ جَعَلْتُ لَکَ وَ لِذُرِّیَّتِکَ فِی صُدُورِهِمْ أَوْطَاناً قَالَ رَبِّ حَسْبِی فَقَالَ إِبْلِیسُ عِنْدَ ذَلِکَ فَبِعِزَّتِکَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ إِلَّا عِبادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ ثُمَّ لَآتِیَنَّهُمْ مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ عَنْ أَیْمانِهِمْ وَ عَنْ شَمائِلِهِمْ وَ لا تَجِدُ أَکْثَرَهُمْ شاکِرِینَ.

امام علی ( خدای تبارک‌وتعالی به ابلیس فرمود: «از صف آن‌ها (فرشتگان) بیرون رو، که رانده‌شده‌ای [از درگاه ما]!. و لعنت [و دوری از رحمت حق] تا روز قیامت بر تو خواهد بود!. (حجر/۳۴۳۵) ابلیس گفت: «پروردگارا چرا بیرون روم؟! با اینکه تو عادلی و ستم نمی‌کنی، ثواب عمل من باطل شد». خداوند فرمود: «نه ولی هرچه از دنیا می‌خواهی از من بخواه تا در پاداش عبادتت بدهم». اوّلین خواسته‌اش این بود که تا روز جزا زنده ماند». خداوند فرمود: «به تو دادم». گفت: «به فرزندان آدم مسلّط کن». فرمود: «مسلّط کردم». گفت: «مرا در آن‌ها چون خون در رگ روان کن و جاری کن». فرمود: «روان کردم». گفت: «برای آن‌ها هیچ نوزادی به دنیا نیاید جز آنکه برای من دو تا به دنیا بیاید، و من آن‌ها را ببینم و آن‌ها مرا نبینند، و من برای آن‌ها به‌هرصورتی که خواستم درآیم». فرمود: «همه را به تو دادم». گفت: «پروردگارا برایم بیفزا». فرمود: «برای تو و امثال تو در دل‌های آنان خانه‌ای درست کردم». گفت: «پروردگارا مرا کفایت کردی». و در اینجا بود که ابلیس گفت: فَبِعِزَّتِکَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ إِلَّا عِبادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ، ثُمَّ لَآتِیَنَّهُمْ مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ عَنْ أَیْمانِهِمْ وَ عَنْ شَمائِلِهِمْ وَ لا تَجِدُ أَکْثَرَهُمْ شاکِرِینَ.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۵، ص۵۲
بحار الأنوار، ج۶۰، ص۲۷۳/ القمی، ج۱، ص۴۲
۲
(اعراف/ ۱۷)

الرّسول (صلی الله علیه و آله)- یَا ابْنَ‌مَسْعُودٍ اتَّخِذِ الشَّیْطَانَ عَدُوّاً فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ إِنَّ الشَّیْطانَ لَکُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوًّا وَ یَقُولُ عَنْ إِبْلِیسَ ثُمَّ لَآتِیَنَّهُمْ مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ عَنْ أَیْمانِهِمْ وَ عَنْ شَمائِلِهِمْ وَ لا تَجِدُ أَکْثَرَهُمْ شاکِرِینَ وَ یَقُولُ فَالْحَقُّ وَ الْحَقَّ أَقُولُ لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْکَ وَ مِمَّنْ تَبِعَکَ مِنْهُمْ أَجْمَعِین.

پیامبر ( ای پسر مسعود! شیطان را دشمن خویش بگیر زیرا که خدای تعالی می‌فرماید: البتّه شیطان دشمن شماست، پس او را دشمن بدانید. (فاطر/۶). و از قول ابلیس می‌گوید: ثُمَّ لَآتِیَنَّهُمْ مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ عَنْ أَیْمانِهِمْ وَ عَنْ شَمائِلِهِمْ وَ لا تَجِدُ أَکْثَرَهُمْ شاکِرِینَ. و می‌گوید: فرمود: «به حق سوگند، و حق می‌گویم، که جهنّم را از تو و هرکدام از آنان که از تو پیروی کند، پر خواهم کرد! (ص/۸۵۸۴).

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۵، ص۵۲
بحار الأنوار، ج۷۴، ص۱۰۷/ مکارم الأخلاق، ص۴۵۳
۳
(اعراف/ ۱۷)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- ... وَ قَدْ عَرَفْتُ أَنَّ مُعَاوِیَهًَْ کَتَبَ إِلَیْکَ یَسْتَزِلُّ لُبَّکَ وَ یَسْتَفِلُّ غَرْبَکَ فَاحْذَرْهُ فَإِنَّمَا هُوَ الشَّیْطَانُ یَأْتِی الْمَرْءَ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ وَ عَنْ یَمِینِهِ وَ عَنْ شِمَالِهِ لِیَقْتَحِمَ غَفْلَتَهُ وَ یَسْتَلِبَ غِرَّتَه.

امام علی ( در نهج‌البلاغه، در نامه امام علی (به زیادبن‌أبیه آن هنگام‌که امام باخبر شد، معاویه نامه‌ای به او نوشته، آمده است: «اطّلاع یافتم که معاویه برای تو نامه‌ای نوشته تا عقل تو را بلغزاند، و اراده‌ی تو را سست کند. از او بترس که شیطان است، و از پیش‌رو، و پشت‌سر، و از راست و چپ به‌سوی انسان می‌آید تا درحال فراموشی، او را تسلیم خود سازد، و شعور و درکش را بر باید».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۵، ص۵۲
نور الثقلین
۴
(اعراف/ ۱۷)

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه)- وَ إِنَّمَا لَمْ یَقُلْ: مِنْ فَوْقِهِمْ، لِأَنَّ فَوْقَهُمْ جَهَهًُْ نُزُولِ الرَّحْمَهًِْ مِنَ السَّمَاءِ فَلَا سَبِیلَ لَهُ إِلَی ذَلِکَ؛ وَ لَمْ یَقُلْ: مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ، لِأَنَّ الْإِتْیَانَ مِنْهُ مُوحِشُ.

ابن‌عبّاس ( ابلیس نگفت که از سمت بالا بر انسان‌ها مسلّط می‌شوم؛ چون راه نزول رحمت است و از آنجا راه ندارد و از زیر پا هم نگفت، چون هراس‌آور است.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۵، ص۵۴
بحار الأنوار، ج۶۰، ص۱۵۲
۵
(اعراف/ ۱۷)

علی‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه)- ثُمَّ لَآتِیَنَّهُمْ مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ الْآیَهًَْ أَمَّا بَیْنَ أَیْدِیهِمْ فَهُوَ مِنْ قِبَلِ الْآخِرَهًِْ لَأُخْبِرَنَّهُمْ أَنَّهُ لَا جَنَّهًَْ وَ لَا نَارَ وَ لَا نُشُورَ وَ أَمَّا خَلْفَهُمْ یَقُولُ مِنْ قِبَلِ دُنْیَاهُمْ آمُرُهُمْ بِجَمْعِ الْأَمْوَالِ وَ آمُرُهُمْ أَنْ لَا یَصِلُوا فِی أَمْوَالِهِمْ رَحِماً وَ لَا یُعْطُوا مِنْهُ حَقّاً وَ آمُرُهُمْ أَنْ لَا یُنْفِقُوا عَلَی ذَرَارِیِّهِمْ وَ أُخَوِّفُهُمْ عَلَی الضَّیْعَهًِْ وَ أَمَّا عَنْ أَیْمَانِهِمْ یَقُولُ مِنْ قِبَلِ دِینِهِمْ فَإِنْ کَانُوا عَلَی ضَلَالَهًٍْ زَیَّنْتُهَا لَهُمْ وَ إِنْ کَانُوا عَلَی الْهُدَی أُخْرِجُهُمْ مِنْهُ وَ أَمَّا عَنْ شَمَائِلِهِمْ یَقُولُ مِنْ قِبَلِ اللَّذَّاتِ وَ الشَّهَوَاتِ یَقُولُ اللَّهُ وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَیْهِمْ إِبْلِیسُ ظَنَّهُ قَوْلُهُ اخْرُجْ مِنْها مَذْؤُماً مَدْحُوراً فَالْمَذْءُومُ الْمَعِیبُ وَ الْمَدْحُورُ الْمُقْصَی أَیْ مُلْقًی فِی جَهَنَّمَ.

علیّ‌بن‌ابراهیم ( ثُمَّ لَآتِیَنَّهُمْ مِنْ بَیْنِ أَیْدیهِمْ ... و امّا بَیْنِ أَیْدِیهِمْ منظور از جانب آخرت است و به آنان خبر خواهم داد که نه بهشت و نه آتش و نه بعث و نشور در کار خواهد بود. امّا خَلْفِهِمْ از جانب دنیای آنان، به آنان دستور می‌دهم مشغول جمع‌آوری مال باشند و به آنان امر می‌کنم که اموالشان را به هیچ‌یک از ارحام و خویشاوندان نرسانند و حقّی از آن را ندهند و به آنان دستور می‌دهم به ذرّیّه و فرزندانشان زیاد ندهند و آنان را از تباه‌شدن اموالشان بیم می‌دهم». امّا معنای عَنْ أَیْمَانِهِمْ این است که شیطان می‌گوید: [از جانب دینشان] اگر گمراه باشند این گمراهی را برای آنان زیبا نشان می‌دهم، و اگر در راه درست باشند، آن‌قدر تلاش می‌کنم تا آن‌ها را از این راه راست خارج سازم؛ و امّا معنای عَن شَمَآئِلِهِمْ این است که شیطان می‌گوید: «از ناحیه‌ی لذّتها و شهوتها؛ خدا می‌گوید: [آری] به‌یقین، ابلیس گمان خود را درباره‌ی آن‌ها محقّق یافت. (سبأ/۲۰) امّا در این سخن خدای عزّوجلّ: اخْرُجْ مِنْهَا مَذْؤُومًا مَّدْحُورًا منظور از مذؤوم، معیوب و منظور از مدحور، رانده‌شده است، یعنی کسی که در جهنّم انداخته شده است».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۵، ص۵۴
بحار الأنوار، ج۱۱، ص۱۵۳/ بحار الأنوار، ج۶۰، ص۲۴۳/ القمی، ج۱، ص۲۲۴/ البرهان
۶
(اعراف/ ۱۷)

الباقر (علیه السلام)- ثُمَّ لَآتِیَنَّهُمْ مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ مَعْنَاهُ أُهَوِّنُ عَلَیْهِمْ أَمْرَ الْآخِرَهًِْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ آمُرُهُمْ بِجَمْعِ الْأَمْوَالِ وَ الْبُخْلِ بِهَا عَنِ الْحُقُوقِ لِتَبْقَی لِوَرَثَتِهِمْ وَ عَنْ أَیْمانِهِمْ أُفْسِدُ عَلَیْهِمْ أَمْرَ دِینِهِمْ بِتَزْیِینِ الضَّلَالَهًِْ وَ تَحْسِینِ الشُّبْهَهًِْ وَ عَنْ شَمائِلِهِمْ بِتَحْبِیبِ اللَّذَّاتِ إِلَیْهِمْ وَ تَغْلِیبِ الشَّهَوَاتِ عَلَی قُلُوبِهِم وَ لا تَجِدُ أَکْثَرَهُمْ شاکِرِین.

امام باقر ( ثُمَّ لَآتِیَنَّهُمْ مِّن بَیْنِ أَیْدِیهِمْ؛ امر آخرت را برای آنان آسان می‌کنم. وَ مِنْ خَلْفِهِمْ به آنان دستور می‌دهم اموال را جمع‌آوری کنند و حقوق را از این اموال نپردازند تا برای ورثه آنان باقی بماند. عَنْ أَیْمَانِهِمْ دینشان را با آراستن گمراهی و زیبا نشان‌دادن شبهه‌ها تباه می‌کنم. عَن شَمَآئِلِهِمْ از طریق ترغیب آنان به لذّت‌ها و چیره‌کردن شهوت‌ها بر دل‌های آنان. وَ لا تَجِدُ أَکْثَرَهُمْ شاکِرِین».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۵، ص۵۴
بحار الأنوار، ج۶۰، ص۱۵۲/ قصص الأنبیاء للجزایری، ص۳۲/ نور الثقلین/ البرهان
بیشتر